قرآن کتابی است آسمانی که باطنی عمیق، ظاهری زیبا و بیانی شیرین دارد. مشعل فروزانی است که هرگز به خاموشی نمی‌گراید و فروغ آن همواره بر تارک اعصار می‌درخشد. تازگیهایش رنگ کهنگی به خود نمی‌گیرد و هر چه زمان بگذرد، مفاهیم آن آشکارتر می‌شود چه بسیار مفاهیم و اسرار علمی نهفته است که با گذشت زمان بر ما مکشوف می‌گردد.
در این نوشتار انواع زیبایی در قرآن مورد بررسی قرار گرفته است . بدین صورت که ریشه‌های جمل ، زین ، حسن بالهج با اشتقاقات آن از معجم المفهرس استخراج شده است. سپس با استفاده از تفاسیر المیزان، نمونه و در برخی موارد تفسیر نور و همچنین با استفاده از کتاب زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام دسته‌بندی شده و در مورد تفسیر مختصری ارائه شده است.
قطعاً بررسی این مفهوم و استخراج آن از قرآن نیازمند تحقیق و مطالعه بیشتر است که در این مقاله فقط سرفصلهایی ارائه شده است.
امید آنکه در سایه حق تعالی و تعلیمات عالی قرآن ، زیبایی‌های واقعی و حقیقی را درک نماییم. ان شاء ا...
و السلام علی من اتبع الهدی
تعریف زیبایی و انواع آن
به نظر صاحبنظران مقولة زیبایی را نمی‌توان تعریف کرد زیرا چیزی است که درک می‌شود اما نمی‌توان آن را تعریف کرد. با این حال بسیاری کرده‌اند که برای زیبایی تعریف یا تعریفهایی ارائه دهند از جمله افلاطون که زیبایی را اینگونه تعریف می‌کند: زیبایی هماهنگی میان اجزاء است باکل . که این تعریف معلوم نیست درست باشد و البته تعریف درستی هم نیست.
نکته‌ای که باید در نظر داشت این است که زیبایی نسبی است بدین معنا که انسان شی و یا انسان دیگری در نظرش فوق العاده زیباست و حال آنکه یک انسان دیگر او را زیبا نمی‌بیند. به هر حال قدر مسلم اینکه زیبایی نسبی است و مطلق نیست.
زیبایی را می‌توان به شیوة زیر تقسیم بندی کرد:
1 ـ زیبایی محسوس : زیبایی است که با قوای ظاهری انسان درک می‌شود ودر جمادات،حیوانات و نباتات، آسمان، زمین و دریاها و ... هوایداست.
2ـ زیبایی غیرمحسوس: زیبای‌ها که با قوة خیال انسان درک می‌شوند نظیر زیبایی فصاحت و بلاغت که در قرآن کریم و سخنان ائمه اطهار علیهم السلام فراوان به چشم می‌خورد.
3 ـ زیبایی معقول : این زیبایی با قوة عقل انسان درک می‌شود. نه حس انسان آن را درک می‌کند ونه قوة خیال انسان . بعنوان مثال می‌توان از زیبایی کارهای نیک یاد کرد.[1]
اغلب متفکران و فیلسوفان اسلامی ضمن بها دادن به دو نوع اول زیبایی، نوع سوم را ارج بیشتری نهاده و آن را زیبایی حقیقی دانسته‌اند.
بعنوان مثال علامه محمد تقی جعفری (رضوان الله تعالیه علیه ) ابراز کرده‌اند که :
« معنای زیبایی و جمال حقیقتی است که در برابر درک آدمی بر نهاده می‌شود و موجب تحریک شهود و ذوق و یا احساس خاص زیبایابی می‌گردد و یا در وضع روانی آدمی انبساطی به وجود می‌آورد و حد اعلای زیبایی نمودی است نگارین و شفاف که بر روی کمال کشیده شده است و کمال عبادت است از قرار گرفتن هر موضوعی در مجرای بایستگی‌ها و شایستگی‌های خود »[2]
زیبایی شناسی دینی آن ابتهاج و احساس لطیفی است که در مواجهه با هستی به اهل ایمان دست می‌دهد. نیروها و عواطف آنها را بر می‌انگیزد و غوغاها و هیجانهای بزرگی در اندرونشان برپا می‌کند . مؤمن نیز به نوبة خود و از یک نظر نگاهی هنرمندانه به جهان دارد و در آن سیمایی هنری و معنوی می‌یابد و احساس خرمی و حق شناسی پیدا می‌کند.
حس زیبایی شناسی دینی، در مؤمن نوعی خاطر خواهی و همدلی پدید می‌آورد که آتش برخرمن خودخواهیهای پست محدودش می‌زند.
در عرصة عشق و مستی هر چه از دوست می‌رسد نیکوست و هر که از او پیغامی می‌آورد گرامی است . پیام وحی و الهامات رسولان، جاذبة جذبات رحمانی و نسیم نفحات الهی است چنان صبا که مشک ختن به همراه دارد؛ از همین روی قرآن عزیز است[3]، آوای مهر ایزدی است[4]، صدای پرهیبت حق است[5]، از مبدأ کرامت و کریم است[6]، کلام پروردگار جمیل است جلوة خدای ذوالجلال است[7]. و چون از تلألو أحسن الاسهاء برتابیده پس أحسن الحدیث است[8]. و مظهر زیبایی و شکوه و کتابی شورانگیز و دلاویز است، ظاهرش زیبا و نغز و باطنش ژرف و عمیق است[9].
انواع زیبایی در قرآن
آیات قرآن کریم زیباییها را به خداوند نسبت داده و او را به وجود آورنده تمام زیباییها دانسته‌اند، حوزه این زیبایی محسوس باشد یا غیرمحسوس. بهر حال زیبایی‌های موجود در جهان هستی همه منسوب به خداوند است.
« هو الله الخالق البارئ المصورده الاسماء الحسنی»[10]
اوست خداوند خالق و سازنده و مصور و تمام اسماء حسنی از آن اوست .
و همچنین « قل من حرم زینه التی أخرج لعباده ... [11]»
ای پیامبر، به آنان بگو کیست که زینت خداوندی را که برای بندگانش [ از جهان طبیعت] برآورده تحریم نموده است .
یعنی نمودهای زیبایی چه در طبیعت و چه در آنچه که با فکر و ذوق و کار بشری نمودار می‌گردد و مورد مشیت خداوندی است .
1 ـ زیبایی آسمان با ستارگانش
فیلسوف معروف کانت می‌گوید: « از تماشای دو منظره هرگز سیر نخواهیم گشت: آسمان لاجوردین پرستاره که تجسمی از بیکرانگی دارد و وجدان آدمی که شگفتی‌هایش قابل توصیف نیست.»
آری این واقعیتی است که در قرآن کریم به وضوح و بارها تکرار شده است . قرآن اسمان را یکی از مظاهر زیبایی می‌داند که با ستارگان زینت داده شده است . آیاتی که بدین نکته اشاره می‌کنند عبارتند از :
ـ « انا زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب[12]»
ما آسمان دنیا را با زینت ستارگان آراستیم.
ـ « و زینا السماء الدنیا مصابیح[13]»
و پایین ترین آسمان را با چراغهایی بیاراستیم.
ـ « و لقد زینا السماء الدنیا مصابیح[14]»
و آسمان دنیا را به چراغها آراستیم.
ـ « و لقد جعلنا فی السماء بروجاً و زیناها للناظرین[15]»
و ما در آسمان برجهایی قرار دادیم و آن را برای بینندگان بیاراستیم.
ـ « أفلم ینظروا الی السماء فوقهم کیف بنیناها و زیناها و مالها من فروج و الارض مددناها و ألقینا فیها رواسی و أنشنا فیها من کل زوج بهیج[16]»
مگر آسمان را برفراز سرشان نمی‌نگرید که چگونه نمایش نهاده‌ایم و آن را آراسته‌ایم بی آنکه مشکانی در آن باشد و زمین را بگستردیم و کوههای بلند در آن بیفکندیم و گیاهان گونه‌گون با طراوت در آن برویاندیم .
منظره زیبای آسمان در شبهای تاریک و پرستاره، چنان منظره زیبایی در نظر انسان مجسم می‌سازد که او را مسحور و مفتون خوش می‌کند. گویا با زبان بی زبانی با ما سخن می‌گویند و رازهای آفرینش را بازگو می‌کنند. گویی شاعرند و زیباترین غزلهای عشقی و عرفانی را پی در پی می‌سرایند. این مناظر آنقدر زیباست که نه تنها چشم از دیدن آن خسته نمی‌شود که خستگی را نیز از تمام وجود انسان بیرون می‌کند!
منظور آیات از زینت دادن آسمان این است که ستارگان درخشان با ان جمال بدیع که دارند در آسمان افریدیم . پس خود این ساختمان، این بنای بدیع با آن جمال خیره کننده‌اش صادق‌ترین شاهد بر قدرت حق می‌باشد[17].
ابهت و جمالی که ستارگان زیبا درآسمان به وجود می‌آورند عقلها را حیران می‌سازد. آنها نمونه‌هایی از عظمت و قدرت لایزال الهی‌اند که بهترین مجرای شناخت او هستند.
2 ـ زیبایی مناظر طبیعی روی زمین
زیبایی گلها و درختان و چمنزارها و دیگر روییدنیه از عالی‌ترین انواع زیبایی‌هاست که خداوند متعال برای بشر به وجود می‌آورد و غم و اندوه و ملالت و یکنواختی زندگی را می‌زداید و بهجت و سرور در دلها ایجاد می‌کند.
ـ « ... و تری الارض هامده فاذا أنزلنا علیها الماء اهتزت و ربت و أبنتت من کل زوج بهیج[18]»
زمین را خشک و مرده می‌بینی اما زمانی که باران را بر آن بفرستیم به حرکت می‌آید و رشد می‌کند و انواع گیاهان زیبا را برویاند.
ـ « الم تر ان الله أنزل من السماء ماءً فتصبح الارض محضره ان الله لطیف خبیر[19]»
آیا ندیدی که خدا از آسمان آبی فرو فرستاد و زمین سبز و خرم شد و خداوند دقیق و آگاه است .
ـ « أمن خلق السموات و الارض و انزل لکم من السماء ماء فابنتنا به حدائق ذات بهجه[20]»
آیا آنکه آسمانها و زمین را آفرید و از آسمان برای شما آبی نازل کرد که با آن باغهای خرم رویانیدیم که رویاندن درختانش کار شما نبود.
ـ « و الارض مددناها و ألقینافیها رواسی و أنبتنا فیها من کل زوج بهیج[21]»
و زمین را بگستردیم و کوههای بلند در آن بیفکندیم و گیاهان گوناگون با طراوت در آن برویاندیم .
نکته‌ای در برخی آیات مذکور به چشم می‌خورد این است که ابتدا به نزول آب از آسمان اشاره می‌شود و سپس آن را علت زیبایی در روی زمین معرفی می‌کند.
3 ـ زیبایی جانداران
ـ « و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون[22]» .
در آمد و شد چهار پایان در صبح و شام برایتان زینت است .
منظره جالب حرکت دسته‌جمعی گوسفندان و چهارشنبه پایان به سوی بیابان و چراگاه سپس بازگشتشان به سوی آغل و استراحتگاه که قرآن از آن تعبیر به جمال کرده است تنها یک مسأله ظاهری و تشریفاتی نیست بلکه بیانگر واقعیتی است در اعماق جامعه، و گویای این حقیقت است که چنین جامعه‌ای خود کفاست ، فقیر و مستمند و وابسته به این و آن نمی‌باشد و جمال جامعه به استقلال، خودکفایی، تولید و توسعة دامداری است . در واقع جمال، استغناء و خودکفایی جامعه است !
نکته دیگری که از آیه استفاده می‌شود اینکه جمال جامعه در حرکت و تلاش است نه رکود و خمود . آن هم حرکت دسته جمعی نه تک روی . خداوند اینها را خلق کرده تا انسانها از منافع آنها استفاده کنند و زینت انسانها باشند[23].
4ـ زیبایی ترکیب انسان و صورت او
ـ « لقد خلقنا الانسان فی أحسن التقویم[24]»
ما انسان را به نیکوترین صورت وسیرت آفریدیم.
ـ « ... و صورکم فأحسن صورکم ...[25]»
و شما را صورت بخشید و صورتهایتان را نیکو ساخت.
ـ « ... و صورکم فأحسن صورکم و الیه المصیر[26]».
ـ « فتبارک الله أحسن الخالقین[27]».
پاک و بزرگوار خدایی که نیکوترین آفرینندگان است .
حسن صورت عبارت است از تناسب تجهیزات آن نسبت به یکدیگر و تناسب مجموع آنها با آن غرضی که به خاطر آن غرض ایجاد شده، این است معنای حسن نه زیبایی منظر، چون حسن یک معنای عامی است که در تمامی موجودات جاری است .
ابن عباس می‌گوید: انسان در زیباترین صورت یعنی مستوی القامه و مستقیم آفریده شده است . نه مثل سایر حیوانات سرافکنده و افتاده بر صورت.
أحسن التقویم یعنی انسانها با کمال در نفوس و اعتدال در جوارح و اعضایشان آفریده شده‌اند و با سخن گفتن و تشخیص دادن و تدبیر امور کردن از دیگر موجودات جدا شده‌اند[28] .
5 ـ زیبایی آرمانهای معقول
در آیات قرآنی بر زیبایی آرمانهای معقول و اصول عالی اخلاقی و ارزشهای انسانی تکیه شده‌است . اصول و آرمانهایی که هم فی نفسه زیبایند و هم زیباییها را به طور کامل برای ما می‌نمایانند.
الف / عفو اغماض زیبا
عفو و اغماض زیبا که بدون منت و با وجود قدرت بر انتقام و بدون اینکه گذشت و عفو موجب طغیانگری و مهار گسیختگی شود . چنین عفو و چشم‌پوشی از خطاها و انحرافات نوعی تعلیم و تربیت سازنده در بر دارد که علاوه بر تطابق با منطق و قواعد زندگی انسانی، ذوق و شهود و احساس زیبا جویی آدمی را نیز تحریک می‌نماید.
ـ « و ان الساعه لآتیه فاصفح الصفح الجمیل [29]»
و روز رستاخیز قطعاً فرا خواهد رسید. با عفو و بخشش زیبا از لغزشهای مردم درگذر
ب : صبر زیبا
چه بزرگ و زیباست آن روح که در برابر حوادث و انگیزه‌های بی اساس و غیرمنطقی خود را نمی‌بازد و تلخی صبر و بردباری قیافة او را که مانند پرده‌ای روی روحش کشیده شده است،درهم و برهم نمی‌کند و تبسم با عظمت او را مبدل به گرفتگی عبوسانه نمی‌کند. تبسم در هنگام شکیبایی و گشادگی روانی در مقابل عوامل و انگیزه‌های کوبنده همان زیبایی معقول است که هیچ تماشاگری را هر اندازه هم که تماشایش طولانی بوده باشد سیر نمی‌کند.
ـ « فاصبر صبراً جمیلاً [30]» .
شکیبایی نما، شکیبایی زیبا.
ج / جدایی و مفارقت زیبا
آن هنگام که آدمی مطابق عقل از مردم منحرف و تبهکار جدا می‌شود ، و در این جدایی نه تنها از اصول و قواعد انسانی تعدی نمی‌کند و دردهای خود و انسان یا گروهی که از آن جدا می‌شود و دوری می‌گزیند، نمی افزاید، بلکه این کار را برای آگاه ساختن و تحصیل اعتدال روحی برای آن انسان یا گروه انجام می‌دهد. روح چنین شخصی از نوعی زیبایی عالی برخوردار است که خود بیش از همه از زیبایی آن لذت می‌برد.
ـ « و اصبر علی ما یقولون و اهجرهم هجراً جمیلاً [31]»
به آنچه می‌گویند بردبار باش و از آنان دوری گزین، دوری و جدایی زیبا .
د / زیبایی ایمان
آیات فراوانی در قرآن مجید عالی‌ترین مطالب دربارة‌خواص و نتایج ایمان را تذکره داده است . یکی از مهمترین خواص ایمان، زیبایی و آراسته شدن دلهایی است که از ایمان بخروردار گشته است :
ـ « و لکن حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و للعصیان[32]»
ولی خداوند متعال ایمان را به دلهایتان محبوب نموده و ایمان را در دلهای شما با زیبایی بسیار است و کفر و فسق و معصیت را برای شما زشت و کراهت بار ساخت .
ـ « فان امنوا بمثل ما امنتم به نقد اهتدوا و ان تولوا فانما هم فی شقاق نسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم . صغه الله و من أحسن من الله صغه و نحن له عابدون.[33] »
اگر آنان همانگونه که شما ایمان آورده‌اید. ایمان بیاورند، پس هدایت شده‌اند و اگر از ایمان رویگردان شوند جز این نیست که آنان در اختلاف و پراکندگی خواهند بود. خداوند در برابر آنان برای تو کفایت می‌کند و اوست شنوا و دانا. ایمان رنگرزی زیبای خداوندی است و کیست بهتر از خداوند در ایجاد نقش زیبا و ما عبادت کنندگان او هستیم . »
منابع و مآخذ
1 ـ قرآن کریم
2 ـ معجم المفهرس
3 ـ تفسیر المیزان
4ـ تفسیر نمونه
5 ـ تفسیر نور
6 ـ ترجمة قرآن کریم ، آقای کاظم پور جوادی
7 ـ فلسفه اخلاق ، مرتضی مطهری
8 ـ زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، محمد تقی جعفری
پی نوشت ها
--------------------------------------------------------------------------------
[1] این قسمت برگرفته از کتاب فلسفة اخلاق استاد مرتضی مطهری صص 91 ـ 108 می باشد.
[2] جعفری ،محمد تقی، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام ، ص 280
[3] « وانه لکتاب عزیز » فصلت /41
[4] « الرحمن ، علم القرآن» الرحمن /1-2
[5] « لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعاَ متصدعاَ من خشیه الله... » حشر/21
[6] « ظاهره انیق و باطنه عمیق» ،البرهان / ج 1/ ص 454
[7] « لقد تجلی الله لخلقه‌نی کلامه و لکن لایبصرون» . اصول کافی / ج 4 / ص 3999
[8] « الله نزل احسن الحدیث کتاباً متشابهاً مثانی ... » زمر /23
[9] « ظاهره انبق و باطنه عمیق » . البرهان / ج 1 / ص 454
[10] حشر /25
[11] اعراف / 31
[12] صافات/6
[13] فصلت /12
[14] ملک /5
[15] حجر /16
[16] ق / 6 و 7
[17] تفسیر نمونه، ج 19 ، صص 16 و 17
[18] حج /5
[19] حج / 63
[20] نمل /60
[21] ف /7
[22] نمل /6
[23] تفسیر نور، ج 6 ، ص 323
[24] تین /4
[25] غافر /64
[26] تغابن /3
[27] مؤمنون /14
[28] ترجمه تفسیر المیزان، ج 19، ص 497
[29] حجر/85
[30] معارج / 5 ـ یوسف /18 ـ 803
[31] مزمل /10
[32] حجرات/7
[33] بقره / 137 و 138
